Czym są odleżyny? Rodzaje i powstawanie
Odleżyny, znane również jako owrzodzenia odleżynowe lub odleżyny uciskowe, stanowią poważny problem medyczny, szczególnie u osób z ograniczoną mobilnością. Są to uszkodzenia skóry i leżących pod nią tkanek, powstające w wyniku długotrwałego nacisku, tarcia lub ścinania. Długotrwały ucisk prowadzi do niedokrwienia, a w konsekwencji do martwicy uszkodzonych komórek. Powstawanie odleżyn jest procesem złożonym, na który wpływa wiele czynników, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Zrozumienie mechanizmów ich powstawania jest kluczowe dla skutecznej profilaktyki i leczenia.
Jak wyglądają odleżyny i gdzie powstają?
Odleżyny najczęściej pojawiają się w miejscach, gdzie kości znajdują się blisko powierzchni skóry, a ucisk jest największy. Typowe lokalizacje to pięty, łokcie, tył głowy, łopatki, kość krzyżowa, biodra oraz kostki. W początkowej fazie odleżyna może objawiać się jako nieblednące zaczerwienienie lub rumień na skórze. W miarę postępu procesu, uszkodzenie może pogłębiać się, prowadząc do powstania pęcherzy, nadżerek, a nawet głębokich owrzodzeń obejmujących tkankę podskórną, mięśnie, a w skrajnych przypadkach kości. U osób o ciemniejszej karnacji ocena wizualna zaczerwienienia może być utrudniona, dlatego w takich przypadkach kluczowe staje się badanie palpacyjne, oceniające twardość/miękkość skóry oraz odczuwanie bólu przez pacjenta.
Czynniki ryzyka powstawania odleżyn
Istnieje szereg czynników, które znacząco zwiększają ryzyko rozwoju odleżyn. Należą do nich przede wszystkim ograniczona ruchomość, spowodowana chorobą, urazem, podeszłym wiekiem lub stanem po operacji. Długotrwałe leżenie lub siedzenie w jednej pozycji uniemożliwia prawidłowe krążenie krwi w uciskanych tkankach. Kolejnym istotnym czynnikiem jest tarcie i siły ścinające, które mogą wystąpić podczas przesuwania pacjenta po pościeli lub przy nieprawidłowym ułożeniu. Choroby współistniejące, takie jak cukrzyca, choroby układu krążenia czy choroby neurologiczne, upośledzają ukrwienie i regenerację tkanek. Również nietrzymanie zwieraczy (moczowe lub kałowe) prowadzi do stałego nawilżenia skóry, która staje się bardziej podatna na uszkodzenia. Inne czynniki ryzyka to niewłaściwa masa ciała (zarówno niedowaga, jak i otyłość), odwodnienie, niedożywienie, a także ogólny zły stan skóry, np. suchość lub choroby dermatologiczne.
Klasyfikacja odleżyn: stopnie zaawansowania
Dokładna ocena zaawansowania odleżyn jest niezbędna do wdrożenia odpowiedniego leczenia i monitorowania postępów terapii. W medycynie stosuje się różne skale klasyfikacji, które pozwalają na obiektywne określenie stopnia uszkodzenia tkanki. Najbardziej rozpowszechnioną i zalecaną na świecie jest klasyfikacja EPUAP/NPIAP, ale istnieją również inne systemy oceny, które mogą być pomocne w praktyce klinicznej.
Skala EPUAP/NPIAP: międzynarodowa klasyfikacja odleżyn
Ujednolicona międzynarodowa klasyfikacja odleżyn według EPUAP (European Pressure Ulcer Advisory Panel) i NPIAP (National Pressure Injury Advisory Panel) jest obecnie standardem w ocenie odleżyn na całym świecie. Jest ona zalecana we wszystkich placówkach opieki medycznej, ponieważ zapewnia spójną i porównywalną ocenę odleżyn, niezależnie od miejsca ich występowania. Skala ta dzieli odleżyny na cztery główne stopnie, uwzględniając głębokość uszkodzenia.
* Stopień I: Charakteryzuje się nieblednącym zaczerwienieniem lub rumieniem na nieuszkodzonej skórze. Nacisk na zaczerwienione miejsce nie powoduje jego zblednięcia, co świadczy o początkowym zaburzeniu krążenia.
* Stopień II: Obejmuje niepełne uszkodzenie skóry, czyli uszkodzenie naskórka i/lub części skóry właściwej. Może przybierać postać otwartej rany, pęcherza lub nadżerki.
* Stopień III: Charakteryzuje się uszkodzeniem skóry pełnej grubości. Tkanka tłuszczowa podskórna jest widoczna, ale uszkodzenie nie sięga głębiej do mięśni czy kości. Może występować szczęka lub martwica tkanki.
* Stopień IV: Jest to najbardziej zaawansowany stopień odleżyn, obejmujący utratę pełnej grubości tkanki podskórnej, z odsłoniętymi mięśniami, ścięgnami lub kościami. Występuje głębokie owrzodzenie, często z obecnością martwicy.
Klasyfikacja odleżyn w skali Torrance’a
Skala Torrance’a jest kolejnym narzędziem służącym do klasyfikacji odleżyn i oceny skuteczności podejmowanych działań leczniczych. Jest to pięciostopniowa skala, która pozwala na bardziej szczegółowe rozróżnienie głębokości ran.
* Stopień 1: Zaczerwienienie nieblednące.
* Stopień 2: Uszkodzenie naskórka lub skóry właściwej.
* Stopień 3: Uszkodzenie tkanki podskórnej.
* Stopień 4: Uszkodzenie mięśni.
* Stopień 5: Martwica obejmująca mięśnie, stawy lub kości.
Skala Torrance’a jest szczególnie przydatna w monitorowaniu postępów leczenia, pozwalając na precyzyjne śledzenie zmian w głębokości i rozległości rany.
Inne skale oceny ryzyka powstawania odleżyn (Braden, Norton, Waterlow)
Oprócz klasyfikacji samych odleżyn, istnieją również skale służące do oceny ryzyka powstawania odleżyn. Pozwalają one zidentyfikować pacjentów szczególnie narażonych na ich rozwój, co umożliwia wdrożenie wczesnych działań profilaktycznych.
* Skala Bradena jest jedną z najczęściej stosowanych skal oceny ryzyka. Analizuje ona sześć czynników: percepcję sensoryczną, wilgotność skóry, aktywność fizyczną, mobilność, stan odżywienia oraz tarcie i siły ścinające. Wynik poniżej 16 punktów wskazuje na zwiększone ryzyko rozwoju odleżyn.
* Skala Norton ocenia pięć czynników: stan fizyczny pacjenta, świadomość, aktywność, możliwość zmiany pozycji oraz sprawność zwieraczy. Chociaż jest to starsza skala, nadal pozostaje użyteczna, zwłaszcza w warunkach domowych opieki nad pacjentem.
* Skala Waterlow jest bardziej szczegółowa i uwzględnia dziesięć kategorii czynników ryzyka, co pozwala na bardziej kompleksową ocenę.
Ocena i leczenie odleżyn
Skuteczne leczenie odleżyn wymaga nie tylko odpowiedniego doboru terapii, ale przede wszystkim dokładnej oceny stanu rany. Zrozumienie faz gojenia oraz zastosowanie właściwych opatrunków i metod pielęgnacji są kluczowe dla przyspieszenia regeneracji tkanki i zapobiegania powikłaniom.
Jak ocenić stopień zaawansowania odleżyny?
Ocena stopnia zaawansowania odleżyny powinna być przeprowadzana przez wykwalifikowany personel medyczny. Kluczowe jest ustalenie, do którego stopnia z klasyfikacji EPUAP/NPIAP lub innej stosowanej skali należy dana odleżyna. Należy zwrócić uwagę na głębokość uszkodzenia, obecność martwej tkanki (czarnej lub żółtej), stan brzegu rany, obecność wysięku oraz ewentualne oznaki infekcji. W przypadku odleżyn, które mogą być trudniejsze do oceny wizualnej, np. u osób o ciemniejszej karnacji, ocena palpacyjna, badanie bólu i tekstury tkanki stają się priorytetem. Ważne jest również dokumentowanie każdego etapu oceny, co pozwala na śledzenie postępów leczenia.
Fazy gojenia odleżyn
Proces gojenia się odleżyn, podobnie jak każdej innej rany, przebiega w kilku etapach, które następują po sobie. Zrozumienie tych faz jest istotne dla właściwego doboru metod leczenia.
* Faza zapalna (oczyszczania): Trwa od kilku godzin do kilku dni. Charakteryzuje się reakcją zapalną organizmu, mającą na celu oczyszczenie rany z martwych tkanek, bakterii i obcych ciał. W tej fazie może występować obrzęk, zaczerwienienie i zwiększone krwawienie.
* Faza proliferacji (ziarninowania): Rozpoczyna się po kilku dniach i może trwać od kilku dni do kilku tygodni. W tym czasie dochodzi do regeneracji tkanek. Pojawia się nowa tkanka łączna (ziarnina) oraz zaczyna się proces naskórkowania, czyli odbudowy naskórka od brzegów rany.
* Faza remodelacji (dojrzewania/naprawcza): Jest to najdłuższa faza, trwająca od kilku tygodni do kilku miesięcy, a nawet lat. W tym okresie dochodzi do stabilizacji i wzmocnienia nowo powstałej tkanki. Blizna staje się mniej widoczna i bardziej elastyczna.
Rodzaje opatrunków i pielęgnacja odleżyn
W leczeniu odleżyn stosuje się różnorodne rodzaje opatrunków, których dobór zależy od stadium zaawansowania odleżyny, ilości wysięku oraz obecności infekcji. Opatrunki hydrokoloidowe i hydrożelowe są często stosowane w ranach suchych lub z niewielkim wysiękiem, tworząc wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu. Opatrunki alginianowe doskonale absorbują dużą ilość wysięku, a opatrunki piankowe zapewniają ochronę i amortyzację. W leczeniu odleżyn stosuje się również opatrunki zawierające substancje aktywne, takie jak srebro jonowe, miód manuka, chlorheksydyna, jod, PHMB czy octenidyna. Mają one działanie antybakteryjne i przeciwzapalne, co jest szczególnie ważne w przypadku zakażonych ran odleżynowych. W przypadku zakażonej rany odleżynowej, która może wykazywać objawy takie jak zielonożółta ropna wydzielina, zaczerwienienie tkanek wokół rany i nieprzyjemny zapach, zaleca się wykonanie posiewu z odleżyny w celu dokładnego zidentyfikowania patogenu i dobrania odpowiedniej antybiotykoterapii.
Profilaktyka odleżyn: zapobieganie powstawaniu
Najskuteczniejszym sposobem walki z odleżynami jest ich zapobieganie. Wdrożenie odpowiednich działań profilaktycznych może znacząco zmniejszyć ryzyko ich powstania, zwłaszcza u pacjentów z grupy podwyższonego ryzyka. Profilaktyka jest kluczowym elementem w opiece nad osobami długotrwale unieruchomionymi.
Podstawowe działania profilaktyczne obejmują regularną zmianę pozycji pacjenta. Zaleca się zmianę ułożenia ciała co najmniej co dwie godziny, aby zapobiec długotrwałemu uciskowi na te same punkty. Niezwykle ważne jest stosowanie akcesoriów zmniejszających ucisk, takich jak specjalistyczne materace przeciwodleżynowe (np. pneumatyczne, piankowe) oraz poduszki. Kluczowa jest również odpowiednia pielęgnacja skóry, która powinna być utrzymana w czystości i suchości, ale jednocześnie nawilżona, aby zapobiec jej nadmiernemu wysuszeniu i łamliwości. Należy unikać masażu miejsc narażonych na ucisk. Ważne jest również dbanie o odpowiednie nawadnianie organizmu oraz zbilansowaną dietę, bogatą w białko i witaminy, które wspierają procesy regeneracyjne skóry. W przypadku pacjentów z nietrzymaniem moczu lub kału, należy stosować materiały chłonne i regularnie zmieniać bieliznę pościelową.
Dodaj komentarz